Boek van de maand: Waarom het leiderschap van Kamala Harris meerdere gezichten heeft

Is Kamala Harris inderdaad de bruggenbouwer en de verbinder die zij als leider wil uitstralen, zoals een recent artikel in Forbes beschrijft? Jawel, maar dat is niet de enige typering die van toepassing is. Harris beschikt over meerdere stijlen die allen passen bij haar persoonlijkheid.

Met een Archetypisch Manifest kunnen leiders hun ontwikkeling in eigen hand nemen

We kunnen dit nalezen in het pas verschenen boek ‘Archetypen en leiderschap’ van Gert van Santen. “De archetypische beelden van leiderschap verkennen en ontdekken welke het beste bij jou passen vormt de essentie van dit boek”, aldus organisatieadviseur gericht op leiderschapsontwikkeling.

Door te bestuderen welke archetypen het meest bij hen ‘resoneren’, kunnen leiders hun kernkwaliteiten identificeren, dat wil zeggen de intrinsieke eigenschappen die hun essentie vormen en hun persoonlijkheid zo sterk ‘kleuren’ dat het is alsof ze altijd aanwezig zijn, zonder ‘aan- of uitknop’.

De organisatieadviseur gelooft dat leiders een meer authentieke en evenwichtige leiderschapsstijl kunnen ontwikkelen door ‘de kern van de drie of vier archetypen te belichamen’ waarin ze zich het meeste herkennen.

Psychoanalyse en Leiderschap

Het idee om psychologische inzichten toe te passen op leiderschapstheorieën is bepaald niet nieuw. Sigmund Freud, de grondlegger van de psychoanalyse, deed dit al aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog. Voor hem belichaamden leiders de collectieve verlangens en angsten van een groep. Ze verdienden hun positie niet per se vanwege bijzondere kwaliteiten; eerder was het de groepsdynamiek waardoor iemand tot leider kon worden uitgeroepen.

Die theorie heeft nauwelijks wortel geschoten. Zelfs een sterk door Freud geïnspireerde managementdenker als Manfred Kets de Vries benadrukt het belang van de karaktereigenschappen van leiders.

Keer op keer komt Kets de Vries met psychoanalytische beschouwingen over hoe de psychologische krachten die leiders beïnvloeden, over hoe ze sterk worden gedreven door hun ambities, angsten en dromen, over hun onbewuste drijfveren, hun defensiemechanismen en hun relationele patronen.

Trauma en macht

Zijn werk staat bol van concepten als ‘narcisme’, ‘imposter-syndroom’ en ‘emotionele intelligentie’. Menige leider heeft in de ogen van Kets de Vries een in de jeugd opgelopen minderwaardigheidscomplex – denk aan Pierre Cardin, een kind van arme, Italiaanse ouders dat opgroeide in Frankrijk en door andere kinderen voor ‘macaroni’ werd uitgemaakt.

En menige leider hoopt, net als Cardin, dat trauma te overwinnen door als leider aanzien te verwerven. Freudiaanse gedachten, dat zeker, maar niet door Freud bedacht.

“Jungs theorieën over het collectieve onbewuste en archetypen blijven essentieel voor het hedendaagse begrip van leiderschap”

De ideeën van Freuds gewezen leerling Carl Gustav Jung hebben meer weerklank gekregen. Misschien niet zozeer Jungs gedachten over het ‘collectieve onbewuste’, een diepere laag van het onbewuste die gedeeld wordt door alle mensen

Des te populairder is Jungs overtuiging dat er archetypen bestaan – universele, aangeboren patronen en beelden die voortkomen uit het collectieve onbewuste, die fundamentele menselijke ervaringen en rollen vertegenwoordigen en die onze emoties, drijfveren en beslissingen beïnvloeden.

Denk alleen al aan alle werken waarin het gaat om een archetypische ‘Held’, van The Hero’s Journey van Joseph Campbell tot en met de daarop geïnspireerde films als de Star Wars-cyclus. Ook in de managementliteratuur waart de geest van Jung overal rond. De meeste auteurs verzinnen hun eigen namen voor hun archetypische figuren, maar je herkent er moeiteloos ‘de held’, ‘de rebel’, ‘de wijze’ en andere Jungiaanse archetypen in.

Essentiële gedachten

In de rij van door Jung geïnspireerde leiderschapsliteratuur past ook het onlangs verschenen ‘Archetypen en leiderschap’ van Gert van Santen, een Nederlandse organisatieadviseur die zich richt op leiderschapsontwikkeling. “Jungs theorieën over het collectieve onbewuste en archetypen blijven essentieel voor het hedendaagse begrip van leiderschap”, schrijft Van Santen in zijn inleiding.

De 18 archetypische leiders van Van Santen doen nogal Jungiaans aan, al zijn ze volgens Van Santen gebaseerd op zijn eigen observaties en ervaringen en die van zijn collega’s. Van Santen neemt ruim de tijd om alle archetypen te beschrijven, waarvan vele een feest der herkenning zijn. Zoals ‘de bruggenbouwer’, die niets liever doet dan mensen en ideeën samenbrengen en tegenstellingen overbruggen.

Of ‘de wijze’ (die we ook al bij Jung tegenkomen), die wijsheid, kennis en inzicht biedt en als leider vaak reflectief is en strategisch sterk. Of de ‘strijder’, die rechtvaardigheid, loyaliteit en eerlijkheid hoog in het vaandel heeft staan, zo hoog dat hij er niet tegenop ziet om conflicten aan te gaan.

Archetypisch Manifest

Deze dominante archetypen vormen het hart van het zogenoemde Archetypisch Manifest, een document dat dient als een persoonlijk kompas voor leiderschapsontwikkeling. In het Archetypisch Manifest kunnen leiders hun belangrijkste archetypen identificeren, hun kernwaarden en leiderschapsfilosofie articuleren, beschrijven hoe ze hun archetypische kwaliteiten willen inzetten en hun ontwikkelingsdoelen formuleren.

Daarbij komen ook ‘valkuilen’ en ‘uitdagingen’ aan de orde. Want uiteraard zijn die er ook. Elk archetype en elke kernkwaliteit heeft dergelijke valkuilen. Zo kan het streven van typische ‘Bruggenbouwers’ naar harmonie leiden tot besluiteloosheid of tot slappe compromissen en kan het conflictmijdende gedrag om de vrede te bewaren ten koste gaan van hun eigen behoeften of waarden.

Wie zich te zeer herkent in één of enkele archetypen, zal er een te rigide leiderschapsstijl op na houden

De uitdaging is dan om een balans te vinden tussen het verbinden van anderen en trouw blijven aan hun eigen identiteit. Die balans zorgt voor een effectievere inzet van de kernkwaliteit.

Het Archetypisch Manifest zou deze elementen kunnen vertalen naar concrete voorbeelden en persoonlijke ervaringen. Het zou bijvoorbeeld kunnen beschrijven hoe de Bruggenbouwer zijn of haar kwaliteiten inzet om een team te leiden, een conflict op te lossen of een project tot een succes te maken.

‘Zou kunnen’, inderdaad. Het hoeft niet. Het Archetypisch Manifest is een persoonlijk document, en er is geen kant-en-klaar recept voor. Het gaat er alleen om dat het de waarden, idealen en de gewenste manier van leidinggeven van de opsteller weerspiegelt. Verder is de gene die het opstelt niet aan regels gebonden.

Toegankelijk en praktisch

Hoewel voor ‘Archetypen en leiderschap’ net als voor het werk van Jung geldt dat de wetenschappelijke onderbouwing beperkt is, hoeft dat voor veel lezers geen bezwaar te zijn. Van Santen slaagt erin om complexe Jungiaanse concepten te vertalen naar concrete, herkenbare leiderschapsprofielen. Behalve zeer toegankelijk is het boek ook praktisch toepasbaar.

Vooral het Archetypisch Manifest kan bijzonder waardevol zijn doordat het leiders een gestructureerde aanpak biedt om hun inzichten om te zetten in actie en hun leiderschapsstijl bewust te vormen. Als ’tool’ voor zelfreflectie en ontwikkeling, met andere woorden.

Het is juist zaak om archetypen te bestuderen als startpunt voor reflectie, niet als een definitieve categorisering

Door de focus op archetypen nodigt hij leiders uit om dieper na te denken over de psychologische en existentiële aspecten van hun rol. Het biedt leiders bovendien een gestructureerde manier om hun inzichten om te zetten in actie en hun leiderschapsstijl bewust te vormen.

Zolang ze zich er maar bewust van blijven dat de complexiteit en dynamiek van de menselijke psyche niet helemaal te vangen zijn in een archetypisch mal. Want wie zich te zeer herkent in één of enkele archetypen, zal al gauw een te rigide zelfbeeld van zichzelf hebben en er een te rigide leiderschapsstijl op na houden.

Het is juist zaak om archetypen te bestuderen als startpunt voor reflectie, niet als een definitieve categorisering. Om te kunnen groeien, niet om jezelf in te perken. Zoals Van Santen ook zegt: “Verhalen en mythen kunnen richting geven, maar nooit de volledige ervaring van het leven vervangen. Als mensen zijn we veel complexer dan welk archetype dan ook kan omvatten.”

Gert van Santen
Archetypen en leiderschap – Kwaliteiten en schaduwkanten
Scriptum