Wie zijn schaamte niet onder ogen durft te zien, zal ófwel vermijdingsgedrag gaan vertonen – zich terugtrekken, mogelijk zelfs in een isolement komen en aan depressiegevoelens onderdoor gaan – ófwel tegen degene die hem in verlegenheid heeft gebracht tekeergaan, hem agressief bejegenen en proberen hém te beschamen. 

Het is belangrijk dat juist mensen aan de top uitkomen voor hun schaamte, dat moedigt anderen aan dat ook te doen

“Flight or fight: dat zijn de twee mogelijk reacties wanneer iemand zich schaamt voor zijn schaamte. Ik zou bijna zeggen de vrouwelijke en de mannelijke variant – al zijn er natuurlijk ook mannen die vluchtgedrag vertonen en vrouwen met vechtgedrag”, zegt Aukje Nauta. De bijzonder hoogleraar Enhancing individuals in a dynamic work context aan de Universiteit Leiden schreef het populairwetenschappelijke boek Nooit meer doen alsof, over hoe je ‘schaamtevrij’ kunt worden.

Voorbeelden te over; zo viel zanger Rob de Nijs eind augustus 2019 tijdens een optreden in Naaldwijk plotseling van het podium. Naar hij later bekende, kwam het doordat hij al enige tijd de ziekte van Parkinson had. Fans hadden al een vermoeden – zoals het roddelblad Story zei: ‘velen valt het al jaren op dat Robs handen altijd trillen, bij het zingen maar ook als hij een glas naar zijn mond brengt’ – maar tot dan had hij het altijd verborgen proberen te houden. Nu besloot hij open kaart te spelen. 

Schaamte als krachtbron

“En het gevolg was dat de band met zijn publiek sindsdien alleen maar hechter is geworden”, zegt organisatiepsycholoog Aukje Nauta. Inmiddels is De Nijs al meer dan twee jaar bezig met een succesvolle afscheidstournee, en heeft hij ook nog kans gezien met mede-Parkinsonpatiënt Ernst Daniël Smid een nummer over de ziekte op te nemen. 

De Nijs is een voorbeeld van iemand die zijn schaamte als krachtbron heeft benut, en zich kwetsbaar durft op te stellen. Zo ziet Nauta dat graag. Want we gaan onhandig met schaamte om, is haar overtuiging. Uit schaamte verbloemen we op het werk onze zwaktes, zijn we veel te veel bezig met het managen van ons imago. 

Want: de anderen zouden wel eens wat kunnen gaan denken. Of: dan gooi ik mijn glazen in. Of: dan val ik uit de groep. Uit schaamte houden we dus de schijn op. Terwijl je – zie Rob de Nijs – juist sympathie wekt bij anderen door dat eeuwige masker af te doen. In de woorden van Nauta: “Door jezelf te bevrijden van de schaamte.” 

Nodeloos kwetsen

Let wel: “Dat is iets anders dan ‘schaamteloos’. Ik ben helemaal geen voorstander van schaamteloosheid. Mensen die geen schaamte kennen, kunnen door hun botheid, hun ongevoeligheid, en hun gebrek aan empathie anderen nodeloos kwetsen.” 

Wie schaamtevrij is, bewandelt de gulden middenweg tussen ‘schaamteloos’ en het andere uiterste, ‘schaamtevol’. “Die weg houdt in dat je de schaamte vrijlaat, dat die er mag zijn, ook omdat er tegelijk genoeg is om trots op te zijn. Zo zal De Nijs wellicht nog steeds schaamte voelen voor zijn Parkinson, maar tegelijk trots ervaren omdat hij nog steeds geweldig zingt.”

Schaamtevrij is kortom een balanceeract tussen te veel en te weinig schaamtegevoelens, tussen schaamtevol en schaamteloos. Maar het gaat Nauta er toch vooral om ons te laten inzien dat je schaamte niet moet negeren, dat je je niet moeten ‘schamen voor de schaamte’. 

Je niet willen schamen is het probleem. Je mogen schamen is de verlossing.

Of het nu leidt tot vechtgedrag of tot vluchtgedrag, in beide gevallen leidt schaamte voor de schaamte ertoe dat we onszelf de kans ontnemen om iets nieuws te leren. In plaats van de schaamte te ontkennen, raadt Nauta aan de schaamte te erkennen en zelfs als iets positiefs te zien. “Je niet willen schamen is het probleem. Je mogen schamen is de verlossing”, zoals ze het kernachtig uitdrukt. Ze adviseert om de schaamte ‘om te denken’: 

“Als je je schaamt, denk je slecht over jezelf. Maar dat je je schaamt bewijst dat je een beter mens wilt zijn.” Beter, dat wil vooral zeggen: beter in de ogen van anderen. Want dat is de kern van schaamte, volgens Nauta: “We willen erbij horen, gezien worden, in verbinding met andere mensen staan.” In een film op youtube formuleert ze net wat kernachtiger: “We willen liefde.”

Positieve schaamte 

Erkenning van die schaamte kan ertoe leiden dat allerlei positieve krachten loskomen. “Ga je schaamte ontdekken”, adviseert ze daarom ook. “Onderzoek wat die schaamte je wil zeggen. Welk verlangen zit erachter?” Vervolgens kun je daar dan wat mee doen. “Bevrijd jezelf ervan door erover te praten”, zegt ze. Dat sowieso, want wie dat doet, wint de sympathie van anderen. “Zij herkennen zichzelf in degene die uitkomt voor z’n schaamte. Want iedereen schaamt zich wel eens. Dus daarmee neem je mensen al voor je in. Het is ontwapenend.” 

Mogelijk kun je nog verder gaan, en de schaamte inderdaad overwinnen en proberen dat verlangen te vervullen. Nauta noemt het voorbeeld van een man die analfabeet was, en dat jarenlang uit schaamte verborgen probeerde te houden en zelfs z’n kleinkind bedroog door met voorlezen maar wat te verzinnen. 

De CHRO heeft bij uitstek een voorbeeldfunctie als het gaat om hoe mensen in een bedrijf met elkaar omgaan

Tot het niet meer kon, omdat z’n kleinkind naar de basisschool ging en daar leesles kreeg. Toen heeft hij aan iedereen opgebiecht dat hij niet kon lezen en schrijven. Ook op z’n werk. “Hij is toen een boegbeeld geworden voor lotgenoten, en heeft allerlei mensen geïnspireerd om uit te komen voor hun analfabetisme en er wat aan te doen.” 

Een mooi voorbeeld. Maar is het niet ook goed denkbaar dat iemand wordt ontslagen omdat hij jarenlang heeft gedaan alsof hij kon lezen en schrijven? Nauta erkent dat gevaar; het kan inderdaad riskant kan zijn om je schaamte en je verlangen te onthullen. 

Buddysysteem invoeren

Daarom is het ook goed dat binnen bedrijven een cultuur is waar mensen zich werkelijk durven uiten. “Bijvoorbeeld door een ‘buddysysteem’ in te voeren, het liefst van koppels waarbij de één sterk is waar de andere zwak is en omgekeerd, zodat ze elkaar eerder in vertrouwen zullen nemen.” 

Maar de belangrijkste manier om tot een open cultuur te komen is toch de ’tone at the top’. “Mensen aan de top vervullen een voorbeeldfunctie. Daarom is het belangrijk dat juist zij uitkomen voor hun schaamte, want dat zal anderen aanmoedigen dat ook te doen. Dat geldt zeker voor de CHRO, die bij uitstek een voorbeeldfunctie vervult als gaat om hoe mensen in een bedrijf met elkaar omgaan.”

Nooit meer doen alsof, Aukje Nauta
Maven Publishing, 9789493213173