Praktisch filosoof Puck van Dijk: “Bevraag je eigen overtuigingen en wordt nog overtuigender”

Door: Hans Veltmeijer

Na afronding van de theateracademie ging ze filosofie studeren. Tijdens die studie raakte ze allengs meer teleurgesteld: “Het ging vooral om de boeken en het reproduceren van wat anderen lang geleden al hadden gezegd en bedacht. Maar ik was geïnteresseerd in het hier en nu.”

“Het is belangrijk om, door de hiërarchie heen, elkaar kritisch te bevragen en je oprecht open te stellen voor elkaar”

Daar bleek een tak voor te bestaan: praktische filosofie. Met de wortels in de Griekse Oudheid en toegepast in het heden. Wijsgeer Socrates is de grote inspirator, en Puck van Dijk leidt nu Socratische gesprekken.

“Dat zijn denkgesprekken. We voeren geen discussies en ventileren geen meningen maar vertrekken vanuit het gezamenlijk niet-weten.” Van Dijk is tijdens de komende Leadership in HR Summit op 20 april één van de sprekers.

Los van empathie

Heel anders dan we gewend zijn: geen aannames en oordelen, maar samen uitzoeken hoe het werkelijk zit. “Wat is een CHRO eigenlijk, wat is de betekenis van je vak? Dat soort gesprekken voer ik.”

De gesprekken verlopen in een gezamenlijk onderzoekende sfeer zonder dat iemand zich hoeft te verdedigen, maar zijn wel zeer gestructureerd en kritisch, benadrukt Van Dijk.

“Los van empathie. Ik blijf op afstand. Om een helder beeld te krijgen kun je je niet mee laten voeren door verstorende emoties. Door die kritische houding kom je samen dichter bij de waarheid.”

Snel aannames

Ze heeft de behoefte aan het denkgesprek de afgelopen jaren sterk zien toenemen en vermoedt dat dat een reactie is op de sterk gepolariseerde debatten over de maatschappelijke onderwerpen zoals corona, vluchtelingen, klimaatverandering en de stikstofcrisis. “De keiharde opinies worden dan over de schutting gegooid. Maar hoe voer je dat andere gesprek?”

“Wat doen we tijdens dagelijkse gesprekken waardoor we niet de juiste houding hebben?”

Je punt maken, ten koste van veel, is een gewoonte. Bij organisaties heeft ze nog een andere ingesleten leidraad bij gesprekken waargenomen. “Organisaties zijn gewend heel oplossingsgericht te werken. Hoe kunnen we probleem x oplossen en tegelijkertijd snel geld binnenharken? Dat brengt tempo met zich mee en er worden dan snel aannames gedaan. Zonder dat echt wordt onderzocht wat is afgesproken.”

De wortel van het probleem

Tijdsdruk en prestatiedruk belemmeren de zoektocht naar de wortel van het probleem. Dat merkte Puck van Dijk bijvoorbeeld tijdens gesprekken met de afdelingshoofden van een zorginstelling. Drie jaar eerder was door de organisatie besloten dat met de data die binnenkwam iets gebeuren moest, om de zorg te verbeteren.

“Maar dat gebeurde niet, het liep spaak en er ontstond ruzie. Onze gesprekken legden bloot dat er vanaf dag één wantrouwen bestond in die data. Dan ga je er ook niets mee doen. Er is dus te snel naar de actiemodus geschakeld met als gevolg drie jaar gerommel.”

Ook morele dilemma’s zijn soms het onderwerp van een gesprek. Zoals bij de belastingdienst. Zij stelde daar vragen als: ‘Hoe weet je of je het goed doet?’

Houding

Ze hoopt dat door de gesprekken in organisaties ‘een cultuur wordt gestimuleerd waarin bepaalde veronderstellingen kritisch kunnen worden bevraagd’. “En dat er af en toe tijd wordt ingelast voor een kritisch denkgesprek. Ook, misschien wel juist, als het goed gaat.”

“Dat is verdomde moeilijk, luisteren naar de ander zonder in je hoofd al allerlei aannames te doen”

Stap 1 voor zulke gesprekken is de Socratische houding. “Wat doen we tijdens dagelijkse gesprekken waardoor we niet de juiste houding hebben?”, legt Van Dijk haar gesprekspartners voor. Dan komen al snel empathie, aannames en oplossingsgerichtheid voorbij.

“Een Socratische houding is niet-wetend en staat open voor verdieping. Het is bijna kinderlijke nieuwsgierigheid en wezenlijk anders dan we gewend zijn. Daar heeft iedereen moeite mee. Onze cultuur is gebaseerd op weten, niet op onderzoek.”

Socratische skills

Naast tips voor de juiste houding heeft ze ook een aantal praktische handvatten, Socratische skills. Zoals: heel zuiver luisteren. “Dat is verdomde moeilijk, luisteren naar de ander zonder in je hoofd al allerlei aannames te doen.”

Leiders raadt ze aan ‘juist hun eigen overtuigingen te bevragen’. “Dat is een kritische tool om nog overtuigender te worden. Waarom stel ik mijzelf deze doelen? Waarom vraag ik dit van de ander?”

Socrates leefde in een hiërarchische tijd maar dat weerhield hem er geenszins van om iedereen kritische vragen te stellen, ongeacht rang of stand. Zo ziet Van Dijk het nu ook graag binnen organisaties.

“Op het moment dat ik niet meer word uitgedaagd en er zich niets meer ontwikkelt in mijn hoofd, leid ik een armzalig leven.”

“Het is belangrijk om, door de hiërarchie heen, elkaar kritisch te bevragen en je oprecht open te stellen voor elkaar. Dan komt het gesprek van binnenuit en zorgt voor een dieperliggende vorm van verbinding.”

En dan blijkt ineens dat die collega’s die al twintig jaar samenwerken elkaar eigenlijk helemaal niet goed kennen.

Drie winsten

Er zijn ook momenten dat de Socratische houding niet van pas komt. Het maken van to-do-lijstjes en het nemen van alledaagse beslissingen vragen niet om denkgesprekken. Belangrijke beslissingen, visievorming, performance management, koersveranderingen en bezuinigingen doen dat wel.

Organisaties die deze gespreksvorm omarmen ziet Puck van Dijk drie grote winsten boeken. “De verbinding neemt toe, het kan de medewerkers in een organisatie dichter bij elkaar brengen. Daarnaast creëer je een opener werk- en communicatiecultuur en tenslotte word je allemaal als mens rijker wanneer je wordt uitgedaagd in je eigen gedachteproces.

“Op het moment dat ik niet meer word uitgedaagd en er zich niets meer ontwikkelt in mijn hoofd, leid ik een armzalig leven.”

Aanmelden en meer informatie over de Leadership in HR Summit