Puck van Dijk, Leadership in HR 2023: ‘Moedig leiderschap begint bij een goede vraag’’

Door: Hans Veltmeijer

In de tijd van de Griekse filosoof Socrates was filosofie iets voor iedereen en alledag. Dat was ruim 2800 jaar geleden. Tegenwoordig denken we bij filosofie vooral aan studenten en geleerden die zich in kleine gezelschappen buigen over hun geliefde materie.

“Wanneer is jou voor het laatst een prikkelende vraag gesteld, waar je over na moest denken?”

Praktisch filosofen zoals Puck van Dijk hanteren de Socratische methode. Ze trekken eropuit en praten met allerlei mensen die op allerlei verschillende plekken werken. Ze praat ook met leiders in grote bedrijven.

“Dan probeer ik ook hen aan te zetten tot het stellen van kritische vragen”, zei Puck van Dijk aan het begin van haar masterclass ‘moedig leiderschap begint bij een goede vraag’, op 20 april tijdens de Leadership in HR summit in het Louwman Museum in Den Haag. Maar niet kritisch zoals vaak het geval is, om op te stoken, wel kritisch om de gesprekspartner aan het denken te zetten.

Aanzetten tot nadenken

Een goede vraag stellen is nog niet zo eenvoudig. Vaak schuilt in onze vragen een ‘antwoord dat we willen dat het is’. We vullen het al in. “Wanneer is jou voor het laatst een prikkelende vraag gesteld, waar je over na moest denken?, wilde Van Dijk weten van de HR-leiders in de zaal. “En belangrijker: waarom prikkelde die vraag je?”

Daar kwamen wel wat reacties op, zoals: “Ik werd gevraagd waar ik nu eigenlijk behoefte aan had, en ik wist het antwoord niet”. En : “Een coach vroeg me wat mijn positie was in de organisatieopstelling, en daar moest ik erg over nadenken. Ik vroeg me af of ik wel op de juiste positie zat. Er kwamen nieuwe vragen bij me te boven.”

“Niet-weten vinden wij heel vervelend, soms zelfs pijnlijk”

“Pap, zullen we een hond nemen?”, zette ook aan tot allerlei overwegingen. De vraag reikte tot ver in het verleden van de vader die als kind altijd een hond wilde. Goede vragen zijn vragen die aanzetten tot onderzoek, prikkelen, onzeker maken, irritatie opwekken, aldus Van Dijk. “Niet-weten vinden wij heel vervelend, soms zelfs pijnlijk.”

Als de mensen op hun stoel gaan zitten wiebelen, weet ze dat ze de juiste vraag heeft gesteld. “Dat zijn dan vragen die onze dieperliggende waarden, principes en overtuigingen raken.”

Empathische nulstand

Om de Socratische vraag te stellen is allereerst een Socratische houding nodig. Een houding die zich kenmerkt door ‘oprechte verwondering’. “De houding die kinderen hebben, maar die zit nog steeds ergens in ons allemaal.” Bij die houding hoort ook de moed om door te vragen en daarbij bewust te zijn van de interpretaties en oordelen in het eigen hoofd, en die zoveel mogelijk uit te schakelen. “En natuurlijk hebben we de neiging om ergens iets van te vinden.”

De ‘empathische nulstand’ is ook een voorwaarde. “Eigenlijk is empathie ook een oordeel: ik interpreteer dat jij je zo voelt. Dat is niet onderzoekend, het is ook onhandig.”

Er valt volgens haar veel te winnen voor organisaties, want goede vragen brengen goede gesprekken. Ze gaan dwars door organisatiestructuren en hiërarchieën heen en zullen uiteindelijk leiden tot meer verdieping en verbinding.

Gespreksmissers

De praktisch filosoof deelde ook enkele gespreksmissers, die zeer herkenbaar waren voor de toehoorders. Met name de ‘ik-reflex’ (dat heb ik ook meegemaakt). Maar ook de help-reflex en de advies-reflex waren welbekend.“Die reflexen weerhouden je van het stellen van goede vragen. Want je bent zelf de vraag al aan het beantwoorden, je komt er meestal veel te vroeg mee.”

“Het is nodig te ontsnappen aan de tredmolen van productiviteit”

Zuiver luisteren, is één van de belangrijkste Socratische lessen. Zonder invulling, vrij van oordeel en mét oprechte aandacht voor de ander. Best lastig bleek wel uit de kleine oefening ter plekke.

Op een paar zinnen die de deelnemers moesten lezen, kwamen een aantal vragen. De antwoorden daarop waren allemaal fout, omdat de vragen slecht bleken. Ze waren suggestief, en stuurden aan op een verkeerd antwoord. Het enige juiste antwoord had moeten zijn: ik weet het niet.

Vraag achter de vraag

“Stel ook vooral de vraag achter de vraag en probeer zo vooronderstellingen bloot te leggen”, adviseerde Puck van Dijk. Als voorbeeld nam ze een uitspraak uit een vlak daarvoor gegeven inspirerende speech. “Het is nodig te ontsnappen aan de tredmolen van productiviteit.” Die zin was blijven hangen bij Van Dijk. “Is er een tredmolen, en waarom is het nodig daaraan te ontsnappen?”, zijn haar onderzoekende vragen achter de vraag.

Ga er vooral mee aan de slag, sloot ze af. “Een Socratische houding is iets wat je doet.” En dat is, resumerend: zuiver luisteren, vooronderstellingen blootleggen en de goede vraag stellen.

“Oprechte verwondering kun je echt trainen, het kan worden opgepoetst. Je kunt het!”

Iemand in de zaal zat nog wel met een dilemma: “Oprechte verwondering is toch iets wat je hebt of niet hebt.” Puck van Dijk: “Dat kun je echt trainen, het kan worden opgepoetst. Je kunt het!”

De Socratische vragen van Puck van Dijk zouden in ieder geval deze summit beklijven bij de HR-leiders en nagalmen tijdens de verschillende roundtables.