Sjors Roeters, spreker CHRO Day 2022: “Bedrijven denken aan die ene, gevaarlijke, prioriteit: winst maximaliseren”

Tekst: Hans Veltmeijer

“Ik houd wel van die ogenschijnlijke tegenstrijdigheden”, kijkt hij uit naar zijn lezing voor een voor hem ongebruikelijk publiek: voornamelijk vertegenwoordigers van bedrijven die erop gericht zijn zoveel mogelijk winst te maken en te groeien. Zoals dat een voorwaarde is om mee te draaien in het kapitalisme.

“We moeten reflecteren op ons werk. Waarom neemt dat zo’n belangrijke plek in ons leven in? Is er daarbuiten ook zingeving?”

Roeters is al een tijdje om, en bracht recent een boek uit – Miljardairs onder de guillotine – over de uitkomsten van zijn zoektocht in Europa naar alternatieven voor het kapitalisme. Hij ziet er echt geen heil meer in.

“Maar vroeger was ik ervan overtuigd dat het kapitalisme de wereld zou redden. Ik ging al jong beleggen en las The Economist. Gaandeweg kwam ik erachter dat vooral de rijken alleen maar rijker worden en het toch niet zo’n rooskleurig systeem is.” Hij wil ‘echt niet terug naar Stalin’, maar doorgaan met de zo vertrouwde koers zal desastreus uitpakken voor aarde en mensheid, is zijn overtuiging.

Want in een wereld waar natuur, biodiversiteit en grondstoffen rap aan het uitputten zijn, is almaar doorgroeien op de huidige manier geen optie meer, willen we de aarde leefbaar houden. De Partij voor de Dieren pleit al jaren voor het loslaten van het streven naar economische groei. Dat idee ziet Roeters steeds meer doorsijpelen binnen politiek en mondjesmaat ook bedrijfsleven.

“Ondanks al die praatjes over mens en natuur denken bedrijven uiteindelijk toch aan die ene prioriteit: de winst maximaliseren”

Hij wil ook een belangrijke misvatting over kapitalisme uit de weg ruimen. “Kapitalisme wordt vaak gereduceerd tot handeldrijven. Maar dat klopt niet. De mens drijft al zeker vijfduizend jaar handel en geld bestaat ook al zo lang. Het kapitalisme bestaat pas vijfhonderd jaar.

“Een hoogleraar die ik voor mijn boek interviewde vertelde mij dat ‘kapitalisme’ een veel te abstracte term is. We moeten het concretiseren. Bijvoorbeeld dat het overgrote deel van het kapitaal door op winst gerichte grote corporate bedrijven stroomt.”

Juridische constructie

Hij beseft dat hij straks vooral succesvolle CHRO’s toespreekt, die over het algemeen geloven dat grote bedrijven meehelpen met het oplossen van grote problemen, waar de wereld in overvloed mee kampt.

“Dat bedrijven zichzelf wel reguleren en zorgen voor vooruitgang. Maar de afgelopen twee eeuwen zijn er vooral verantwoordelijkheden afgeschoven. De juridische constructie laat dat ook toe. Kijk naar de trans-Atlantische slavenhandel, de financiering van Hitler door grote bedrijven, die nog steeds bestaan, en naar het emissieschandaal door de sjoemelsoftware bij Volkswagen.

“De specifieke juridische constructies van bedrijven hebben dat allemaal mogelijk gemaakt. Daardoor kunnen investeerders en bestuurders weglopen bij de schade die ze hebben aangericht. Ondanks al die praatjes over de mens en de natuur denken bedrijven uiteindelijk toch aan die ene prioriteit: de winst maximaliseren. En dat is gevaarlijk.”

“Duurzaamheid beperkt zich te vaak tot CO2-uitstoot verminderen. Maar we moeten de meest holistische maatstaf hanteren”

Het huidige beleid bij veel organisaties om groen en duurzaam verder te groeien, verwijst hij grotendeels naar het rijk der fabelen. “Het is meestal een tunnelvisie, want alleen gericht op het verminderen van CO2-uitstoot. Maar de milieuproblemen in de wereld zijn veel groter en staan allemaal in verbinding met elkaar. We moeten daarom de meest holistische maatstaf hanteren.”

Hij stelt vast dat ondanks alle inspanningen om te verduurzamen sinds het jaar 2000 de ontginning van de aarde juist nog sneller is toegenomen dan het bruto binnenlands product (bbp). “Al die klimaatakkoorden gaan over CO2-uitstoot. Het terugdringen van fossiele brandstoffen wordt niet in percentages vastgelegd. We zullen dat jaarlijks met bijvoorbeeld 10 procent moeten afbouwen, en de energie die overblijft eerlijk verdelen.”

Technologie

Het is nog lang niet zover, we hebben nog te maken met ‘een doorgeslagen kapitalisme waarin de economie is ingericht om oneindig te groeien’. “En wanneer we tegen de grenzen van de groei in eigen land aanlopen, koloniseren we andere werelddelen. Wanneer dat ook is uitgeput, worden er weer andere dingen gekapitaliseerd, en begint de riedel weer.

“We dragen het kapitalisme in onze broekzak. We zijn eraan verslaafd”

“Dat zien we ook in ons eigen leven. Onze aandacht wordt gekoloniseerd door technologie. Het internet was drie decennia geleden een anarchistische plek, vrij van commercie, en is inmiddels het episch centrum van het hedendaagse kapitalisme. We dragen het kapitalisme in onze broekzak, we zijn eraan verslaafd.”

Er is volgens Roeters dus geen ander alternatief dan het roer drastisch om te gooien. “Tot het moment dat er een of andere allesomvattende oplossing is gevonden, moeten we op allerlei manieren doen wat we kunnen.”

Hij wil zijn toehoorders op 16 november daarom ook handvatten meegeven. “Zo zie ik de anti-werkbeweging als een van de oplossingen. Hoe kunnen de CHRO’s de strategie van deze beweging straks introduceren in hun organisaties?”

Anti-werkbeweging

De anti-werkbeweging bestaat al bijna twee eeuwen, maar kreeg een vlucht tijdens de coronapandemie. In de lente van 2021 was daar ineens de Great Resignation die zich vanuit de Verenigde Staten verspreidde over de rest van de wereld.

“Inmiddels heeft de beweging miljoenen leden op internetforum Reddit. Het is een hele brede beweging die geen concreet systeem voorstelt. Er zitten mensen tussen die het concept ‘werk’ helemaal willen afschaffen, anderen richten zich op goed onderhandelen over salaris.”

Het uitgangspunt van de beweging is dat kapitalisme niet kan bestaan zonder de participatie van de bevolking. En dat is een machtig middel om veranderingen af te dwingen. Zie ook de huidige stakingen in de Franse oliesector. “De discussie over individuele verantwoordelijkheid gaat altijd over het eindpunt van de economische keten: consumptie. Maar daarvoor is onze participatie nodig, om de productie mogelijk te maken.”

“Het menselijk welzijn en het leefbaar houden van de planeet moeten de toetsstenen zijn”

Hij heeft ook wel een alternatieve richtlijn voor een nieuwe economie, in plaats van de oneindige groei. “Eigenlijk zouden we het menselijk welzijn en het leefbaar houden van de planeet als toetsstenen moeten gebruiken. Als we die twee dingen centraal stellen, kijken we op een nieuwe manier naar onze economie.

Wat dient deze doelen en wat niet, moeten we ons dan steeds afvragen.”
Dan zullen er verliezers zijn, weet hij ook. Voor fast fashion en bedrijvigheid in fossiele brandstof is geen plek meer. Ook de energiebehoeften zullen omlaaggaan wanneer de economie niet meer groeit. Naar vliegreizen, cruises en grote huizen zal minder vraag komen, verwacht hij.

Daarnaast zal een nieuwe kijk op werken de planeet helpen, refereert hij aan een conclusie van psycholoog Anthony Klotz, die de term Great Resignation bedacht. “We moeten reflecteren op ons werk. Waarom neemt dat zo’n belangrijke plek in in ons leven? Is er ook zingeving buiten het werk?

Moeder Aarde als aandeelhouder

Het zaadje is geplant, voor de ontbolstering van een nieuw economisch wereldsysteem is veel tijd nodig, beseft Sjors Roeters. “De politiek behartigt voornamelijk de belangen van grote bedrijven. Alternatieven zijn nu dus nog niet politiek haalbaar. Maar de afschaffing van de slavernij was dat ook heel lang niet. En het kiesrecht voor vrouwen evenmin. Totdat het door de strijd vanuit onderop is afgedwongen. De zittende macht wil het niet, de verandering moet van onderop komen, en HR-managers kunnen een bijdrage leveren.”

“De verandering moet van onderop komen, en HR-managers kunnen een bijdrage leveren”

De druk om te veranderen is zich geleidelijk aan het opbouwen, observeert hij. En er zijn intussen enkele voorbeelden van hoe het anders kan, op basis van de nieuwe leidraad. Zoals het outdoor kledingbedrijf Patagonia. “De oprichter, een miljardair, heeft alle aandelen in handen van een stichting gegeven. Er is nu nog één aandeelhouder en dat is Moeder Aarde. Kapitaalaccumulatie is niet meer het hoogste doel van het bedrijf.”

Ook de interne strijd bij techgigant Google rond het inzetten van de technische kennis van het bedrijf door het Pentagon voor militaire doeleinden, ziet Roeters als een hoopgevend signaal. “Een groot deel van de medewerkers protesteerde daar fel tegen, en dat kan wel degelijk resultaat opleveren.”

Daarom kijkt hij ook verwachtingsvol naar HR-professionals: “Verandering is mogelijk, en jullie kunnen eraan bijdragen.”

Sjors Roeters (1991) is redacteur bij Vrij Nederland. In oktober 2022 kwam bij uitgeverij Vrij Nederland zijn boek uit: Miljardairs onder de guillotine. Op zoek naar alternatieven voor het kapitalisme.