Topambtenaren rijk houden tegenspraak tegen, aldus onderzoek Avans Hogeschool

Door: Wouter Boonstra

Op verschillende plaatsen binnen de rijksoverheid is nog altijd onvoldoende ruimte voor het leveren van ‘loyale tegenspraak’. Dat blijkt uit het onderzoek ‘Ruimte voor tegenspraak’ van het Centre of Expertise Veiligheid & Veerkracht van Avans Hogeschool.

Ambtenaren constateren een cultuur die de ruimte voor loyale tegenspraak bemoeilijkt. Die cultuur wordt in stand gehouden door leidinggevenden en die dragen er zelfs aan bij. Ambtenaren ervaren een ‘ontmoedigingscultuur’ en impliciete druk om ‘sensitief’ te zijn. Volgens de onderzoekers wil dat grofweg zeggen dat hen wordt gevraagd loyale tegenspraak achterwege te laten. Daarbij wordt een beroep gedaan op hun ‘loyaliteit’ naar collega’s, ‘de opgave’ of bestuurders. Omdat de bestaande structuren, zoals het integriteitsbeleid, als afdoende worden beschouwd, lijken de uitdagingen grotendeels cultureel van aard te zijn. Overigens blijken de structuren ‘slecht gekend’ te zijn en bevorderen zij het ethisch handelen aan de voorkant niet per se.

Fouten mogen maken en leren erkennen

Uit het onderzoek komt een duidelijke behoefte aan een ander soort leidinggevende naar voren. Die zou moeten werken aan een verbeterde terugkoppeling na tegenspraak, het leren fouten te erkennen en bespreekbaar te maken, het vergroten van het vertrouwen in elkaar, de besluitvorming anders inrichten en het verbeteren van het contact tussen organisatielagen. Het doel is dan een manier van samenwerken waarbij fouten gemaakt mogen worden, ook door leidinggevenden, en waar die fouten bespreekbaar zijn. Om een dergelijke cultuur te bereiken helpen: openstaan voor feedback, een onafhankelijk aanspreekpunt en het delen van ervaringen.

Bestuurders en leidinggevenden binnen publieke organisaties zijn aan zet om de situatie te verbeteren. Zij dienen het goede voorbeeld te geven, wat betekent dat zij het (mee)praten over loyale tegenspraak niet-vrijblijvend op de agenda moeten zetten en houden. Leidinggevenden moeten actief ruimte maken voor loyale tegenspraak door het belang ervan openlijk te bespreken en door ongemakkelijke zaken ter tafel te brengen en daarmee het gesprek erover te normaliseren.

Lef en doorzettingsvermogen

Maar er ligt ook een verantwoordelijkheid bij de ambtelijke medewerkers zelf, blijkt uit het onderzoek dat onder leiding stond van dr. Thom Snaphaan, dr. Julien van Ostaaijen en drs. Liesbeth Collignon. De ambtenaren vinden dat ze zelf meer aandacht kunnen vragen voor loyale tegenspraak aan hun leidinggevende en binnen het eigen team, de afdeling of werkomgeving. Dat vereist lef en doorzettingsvermogen. En ook hier is voorbeeldgedrag belangrijk, zodat collega’s ook gemotiveerd zijn om zich in te zetten voor dit thema.

Ambtenaren spreken van een negatieve cultuur waarin tegenspraak niet altijd wordt gewaardeerd en leidinggevenden daarbij niet corrigerend optreden of tegenspraak zelfs actief werd onderdrukt

Voor die collega’s is het belangrijk om meer kennis te vergaren over loyale tegenspraak, beter naar elkaar te luisteren en open te staan voor gesprek. Zij dienen zaken niet alleen te benoemen bij de koffieautomaat, maar ook als het formeel ter tafel komt. Het is ook zaak om misstanden niet weg te lachen of de verantwoordelijkheid af te schuiven op anderen. Dat vereist lef. De directe collega’s wordt dan ook nadrukkelijk het advies gegeven om bij het leveren van tegenspraak niet bang te zijn voor de gevolgen voor de eigen carrière en voor reacties uit de organisatie.

Pijnpunten en kansen

Voor het onderzoek vulden 34 rijksambtenaren die met de projectorganisatie Loyale Tegenspraak in aanraking zijn gekomen een enquête in. Daarnaast zijn gespreksverslagen geanalyseerd van 78 ambtenaren met persoonlijke ervaring met loyale tegenspraak binnen hun ministerie of organisatie of die vanwege hun functie of werkzaamheden er interesse in toonden. De onderzoekers wilden weten welke pijnpunten zij ervaren rondom loyale tegenspraak en hoe zij binnen de rijksoverheid kansen zien voor meer ruimte voor loyale tegenspraak. De resultaten zijn vergeleken met een deel van de doelgroep uit de Monitor Integriteit en Veiligheid 2022, bestaande uit 777 respondenten.

De onderzoekers constateren tot slot dat op diverse plaatsen binnen de rijksoverheid negatieve situaties rond loyale tegenspraak worden ervaren. Bij de projectorganisatie ‘Loyale Tegenspraak’ betrokken ambtenaren spreken van een negatieve cultuur waarin tegenspraak niet altijd wordt gewaardeerd en leidinggevenden daarbij niet corrigerend optreden of tegenspraak zelfs actief werd onderdrukt. ‘Dat is zorgwekkend’, aldus de onderzoekers.

Nieuwe bestuurscultuur

De onderzoekers erkennen dat hun onderzoek geen representatieve steekproef is, maar kwamen wel diverse, van elkaar onafhankelijke, verhalen tegen van ambtenaren die een cultuur schetsen waarin beperkte ruimte voor loyale tegenspraak mogelijk is. Verder onderzoek zal moeten uitwijzen hoe het hiermee binnen de gehele rijksoverheid is gesteld. ‘De verhalen van onze respondenten geven aan dat men bij het spreken over een nieuwe bestuurscultuur het thema “ruimte voor loyale tegenspraak” voorlopig nog niet kan laten verslappen.’

Bron: dit artikel verscheen eerder bij Binnenlands Bestuur, een uitgave van Sijthoff Media BV