Voorkom dat rebellen klokkenluiders worden – Enkele kenmerken van een rebel(on)vriendelijke werkplek

Arthur Gotlieb is een loyale, intelligente en gevoelige man met een scherp observatievermogen. Al jarenlang werkt hij met veel plezier als senior beleidsmedewerker bij de Nederlandse Zorgautoriteit (NZa). Maar de cultuur begint langzaamaan te veranderen.

Het zijn vaak de rebellen in een team die de kanarie in de kolenmijn zijn

Hij maakt zich er zorgen over en signaleert herhaaldelijk een aantal interne misstanden. Dat valt niet goed en hij wordt niet alleen genegeerd, maar zelfs tegengewerkt en buitengesloten.

Toch blijft hij zich inzetten om zijn werk goed te doen, maar desondanks krijgt hij een negatieve beoordeling. Gotlieb laat het daar niet bij zitten. Hij schrijft een meer dan 600 pagina’s tellend minutieus bezwaarschrift tegen zijn negatieve beoordeling waarin hij alle wantoestanden in de organisatie uit de doeken doet. Het wordt niet met open armen ontvangen en twee weken later besluit Gotlieb om uit het leven te stappen.

Tegen wil en dank

Daar waar velen ervoor kiezen om in de pas te blijven lopen, was bij Gotlieb de drang om in te grijpen vele malen sterker dan die om erbij te willen horen. Hij werd gedreven door een sterk gevoel van rechtvaardigheid en het voorop willen stellen van het algemene belang. Hij werd klokkenluider tegen wil en dank.

Als je klokkenluiders nader bestudeert, zie je dat ze bijna allemaal pas als allerlaatste redmiddel drastische stappen zetten, zoals hun verhaal aan de media vertellen. Ze hebben dan al eindeloos veel geprobeerd om de zaken beter te maken.

De keuze om uiteindelijk de vuile was buiten te hangen is vaak een laatste wanhopige poging

Ze beginnen meestal eerst om de problemen zelf aan te pakken, eventueel met een paar collega’s als het lukt hen te mobiliseren. Als er dan na herhaaldelijke pogingen geen vooruitgang wordt geboekt, brengen ze het onderwerp op in het afdelingsoverleg en ze blijven er op terugkomen zolang er niets mee wordt gedaan.

De frustratie groeit en op een gegeven moment zijn ze het zat en stappen naar het hogere management of een vertrouwenspersoon van de organisatie. De keuze om uiteindelijk de vuile was buiten te hangen is vaak een laatste wanhopige poging.

Van rebel naar klokkenluider

Klokkenluiderij kent geen winnaars en de gevolgen zijn enorm. Niet alleen voor de medewerker en de familie en collega’s, zoals ook het verhaal van Gotlieb – en helaas vele anderen – laat zien. Maar ook voor de organisatie, want die heeft vaak nog jarenlang te kampen met de gevolgen.

Toch kunnen organisaties zo’n escalatie vrij gemakkelijk voorkomen. Want het begint met simpele waarschuwingssignalen, die alleen steeds erger worden als ze worden genegeerd. Het zijn vaak de rebellen in een team die de kanarie in de kolenmijn zijn. Zij durven zich uit te spreken en zaken aan de kaak te stellen. Maar in plaats van naar hen te luisteren vinden we ze vaak drammerig en irritant, want het zijn ook de mensen die “Ja, maar…” en “Ik zei het je toch?” zeggen.

Herkennen van een rebel(on)vriendelijke werkplek

Als je een organisatie binnenkomt, kun je vrij gemakkelijk opmerken of je te maken hebt met een werkplek waar rebellen zich thuisvoelen of juist niet:

#1: Rebels gedrag wordt ondersteund en aangemoedigd

In deze organisaties voel je een bruisende energie. Teams zijn divers, ideeën worden volop gedeeld en de focus ligt continu op de vraag: ‘Hoe kan het wél?’ Leidinggevenden staan open voor feedback van hun medewerkers en stimuleren het om bestaande werkwijzen ter discussie te stellen. Misschien is er zelfs een taskforce actief die de status quo regelmatig op scherp zet.

#2: Rebels gedrag wordt getolereerd

Meedenken is prima en suggesties zijn welkom, zolang er maar wel een stevige businesscase onder ligt. Als een medewerker ziet dat er zaken verbeterd kunnen worden, mag dat worden opgepakt, zolang het maar wel binnen de eigen functieomschrijving past.

Maar met deze extra stappen wordt geen rekening gehouden tijdens het beoordelingsgesprek, want ze staan immers niet in de afspraken die aan het begin van het jaar zijn gemaakt.

#3: Rebels gedrag wordt ontmoedigd of zelfs afgestraft

Er hangt vaak een bedompte sfeer in dit soort organisaties. Mensen lopen in de pas en dat zie je zelfs aan de uniforme kledingstijl. Frisse ideeën krijgen geen kans en worden direct afgekapt. Er is weinig ruimte voor echte dialoog en tijdens afdelingsoverleggen knikt iedereen vooral braaf ja.

Mensen die problemen aankaarten of een afwijkende mening hebben, worden als lastig gezien, en als de regels worden overtreden, volgen er geen vragen maar wordt direct een berisping gegeven. Het burn-outpercentage is hoog en regelmatig komen verhalen over een ‘giftige werkplek’ naar buiten.

Je gaat het pas zien als je het door hebt

Organisaties vinden mensen die problemen aankaarten maar lastig. Maar het zijn juist deze mensen die het morele kompas van je organisatie zijn en ervoor kunnen zorgen dat de zaken niet volledig uit de rails lopen. Dus mocht jij een rebel in je team hebben, loop er dan niet met een grote boog omheen maar prijs jezelf gelukkig.