Vier AI-experts over de menselijke creativiteit: “Deze wordt zeker niet overbodig, maar juist versterkt”

André van Straten heeft ruim dertig jaar ervaring in de creatieve sector, bij internationale reclamebureaus, grote retailers en eigen ondernemingen.  Hij is ook schrijver en gebruikt in zijn dit jaar verschenen boek ‘De Creatieve Revolutie’ de volgende definitie (van Robert E. Franken, 1998): “Creativiteit is de eigenschap om ideeën, alternatieven en mogelijkheden te genereren en/of te herkennen die nuttig kunnen zijn bij het oplossen van problemen, het communiceren met anderen en bij het vermaken van anderen of onszelf.”

“AI is je assistent, je partner. Maar je moet wel weten wat je ermee kan en wil. Dat is nog steeds een stuk menselijke creativiteit.”

Vooral het aspect ‘oplossen van problemen’ is nogal onderbelicht wanneer creativiteit aan de orde komt, vindt Van Straten. “Creativiteit wordt vaak gelijkgesteld aan expressie. Dat is een spraakverwarring.”

“Het probleemoplossend vermogen door ideeën te genereren en te herkennen, is de essentie van creativiteit, vind ik. Als we het bruggetje slaan naar het huidige tijdperk, dan brengt de digitale transformatie allerlei problemen waar we iets voor moeten bedenken.”  

Waarom tests effectiever zijn dan vragenlijsten

Professor Reinout de Vries ziet het belang van oplossend vermogen ook in creativiteitstests terug. Hij is verbonden aan de Faculty of Behavioural and Movement Sciences van de Vrije Universiteit in Amsterdam en onder meer gespecialiseerd in organisatiepsychologie en persoonlijkheid op het werk. 

Om de creativiteit van een medewerker te meten acht hij een test het beste middel, en geen vragenlijst. “Een vragenlijst is een zelfbeoordeling waarin iemand aangeeft in welke mate hij of zij geneigd is creatief gedrag te vertonen. Een test kijkt naar hoe creatief de ideeën van iemand daadwerkelijk zijn. Dat is overigens niet makkelijk te meten.” 

Dimensies van creativiteit 

Een test kan bestaan uit het combineren van verschillende plaatjes (cirkels, vierkanten) tot een tekening, of het creatief oplossen van een probleem. De antwoorden worden beoordeeld door getrainde experts. De bekendste creativiteitstest ‘met een gedegen onderbouwing en lange onderzoekstraditie’ is de Torrance Creatief Denken Test. Deze test meet de vloeiendheid (het aantal ideeën), flexibiliteit (variatie), originaliteit en uitwerking van ideeën.  

AI maakt deze test intussen beter dan mensen, meldt De Vries aan de hand van onderzoek van vakgenoten in 2023. “Op de dimensies vloeiendheid, flexibiliteit en originaliteit scoorde ChatGPT4 beter dan 97 procent van een controlegroep van studenten en middelbare scholieren. Op basis van dit onderzoek zou je AI dus al in zeer hoge mate creatief kunnen noemen.” 

“Creativiteit wordt wél belangrijker door de opkomst van AI. Dat zie je ook aan wat CEO’s tegenwoordig van hun mensen vragen”

Om met een vragenlijst de creativiteit van medewerkers in kaart te brengen, hanteren organisaties ook de Meyers Briggs Type Indicator (MBTI). Gebruik die vooral niet, adviseert de hoogleraar. “Deze test is ongeschikt en wordt algemeen verworpen door wetenschappelijk geschoolde psychologen. De MBTI gaat uit van menstypes, en niet van dimensies. Daarmee is het een vorm van hokjesdenken.” 

Dat de vragenlijst toch populair is, verklaart hij door de goede marketing ervan. Hij raadt andere persoonlijkheidsvragenlijsten aan, zoals de HEXACO-PI-R en NEO-PI-R. 

Onderzoek

En hoe verhoudt creativiteit zich met de stormachtige ontwikkelingen in generatieve AI? André van Straten wijst op een onderzoek van McKinsey van juli 2023 waarin wordt geconcludeerd dat in 2030 30 procent van de huidige arbeidsuren in Amerika geautomatiseerd kunnen worden, en dat creativiteit een van de belangrijke eigenschappen is om met alle veranderingen om te gaan.  

En AI is daarbij zeker niet de vijand, benadrukt hij. “Het is je assistent, je partner, die kan zorgen voor een vliegwieleffect. Maar je moet wel weten wat je ermee kan en wil. Dat is nog steeds een stuk menselijke creativiteit. Je moet de goede vraag uitzetten en beantwoord zien te krijgen.”

Laatst hoorde hij over een workshop AI van VodafoneZiggo voor tachtig marketingcollega’s. “Binnen een half uur waren er al zo’n twintig campagnes ontwikkeld. Ik vermoed dat die afdeling over twee jaar geen tachtig medewerkers meer heeft.”  

“Zelfs bij de studie lucht- en ruimtevaarttechniek op de TU Delft zijn creatieve oefeningen onderdeel van het toelatingsexamen”

Hij ziet in zijn algemeenheid marketingafdelingen binnen vijf jaar krimpen naar nog slechts enkele regisseurs die zich van AI bedienen. Creatieve mensen. “Creativiteit wordt wél belangrijker door de opkomst van AI”, is zijn overtuiging. “Dat zie je ook aan wat CEO’s tegenwoordig van hun mensen vragen. Ze willen creativiteit zien en eisen dat ook van zichzelf.”

“En dat heeft alles te maken met de innovatie, het inspelen op veranderende omstandigheden. Zelfs bij de studie lucht- en ruimtevaarttechniek op de TU Delft zijn creatieve oefeningen onderdeel van het toelatingsexamen, vertelde de directeur mij. Natuur- en wiskunde beheersen ze wel, maar met creativiteit maken nieuwe studenten het onderscheid.”    

Trainen van creativiteit

Creativiteit is maar deels het gevolg van aangeboren talent, is een belangrijk punt dat hij wil maken in zijn boek. “Je kunt het ook gewoon trainen en ontwikkelen. Daarnaast is doorzettingsvermogen een must. Je moet een ideetje wel doorzetten, en dat is vaak het lastigste stuk.” Organisaties kunnen hun medewerkers de ruimte geven om hun creatieve vaardigheden te ontwikkelen.

Creativiteit kan ook worden getraind door bijvoorbeeld multidisciplinaire teams te vormen en daarmee een helder geformuleerd vraagstuk samen te laten oplossen. Van Straten: “Mensen gaan elkaar dan aanvullen. De een zal goed zijn in het brainstormstuk, de ander analyseert kritisch en vraagt zich af of dat wel zo’n goed idee is.” HR kan hierin een belangrijke rol spelen, stipt hij aan, ‘door de juiste mensen bij elkaar te zetten’. 

Fundamentele discussie

Maarten Renkema doceert HRM, technologie en innovatie aan de Faculteit Behavioural, Management and Social Sciences van Universiteit Twente. Hij merkt op dat onderzoek naar de wisselwerking tussen AI en creativiteit binnen organisaties nog in de kinderschoenen staat, en dat de eerste resultaten wijzen op een toename van creatieve uitkomsten wanneer de mens met AI samenwerkt.

“Het gaat om die samenwerking. Er zijn al een aantal wetenschappelijke artikelen waaruit blijkt dat medewerkers met generatieve AI-tools, zoals ChatGPT, tot meer creatieve output komen. En casestudies laten zien hoe HR die samenwerking tussen kenniswerker en AI in goede banen leidt.” 

Sinds mei loopt zijn eigen onderzoek naar creativiteit en AI. Hij wil daar niet al te veel over kwijt, want ‘al heel veel mensen zijn met dit thema bezig’. “Het spreekt enorm aan want creativiteit werd altijd gezien als een menselijke eigenschap. En nu zijn we verbaasd wat AI op dat terrein kan.” 

Vanuit emotie

De kwestie of AI wel of niet creatief is noemt hij ‘een fundamentele discussie’ waar experts het niet over eens zijn. “Aan de ene kant is er een stroming die benadrukt dat er vanuit bestaande concepten iets nieuws ontstaat door een AI-model, en het daarmee als een creatieve uiting zien.” 

Het werkelijk iets creëren kan alleen een mens, is het zwaartepunt van het andere kamp, waar Renkema zich bij schaart. “Dan zitten er emotie en een gedachtegang bij. Vanuit emotie wordt iets gecreëerd, en dat is bij AI niet het geval. Als je bijvoorbeeld een schilderij ziet, dan krijg je daar gedachten bij over de maker. Dat hele aspect mis je met AI.” 

Hij ziet nog wel een andere tekortkoming van generatieve AI. “AI is in staat goede ideeën te creëren, alleen de variatie is minder groot dan die door mensen wordt gecreëerd. De menselijke creativiteit kan van het ene naar het andere uiterste gaan. Want mensen nemen ervaringen en emoties mee.” 

“AI heeft wel degelijk impact, want door AI produceer je sneller en gemakkelijker creatieve output” 

Of het belang van creativiteit in organisaties toeneemt met de opkomst van AI vindt hij nog een onderzoeksvraag. Wel denkt Renkema, en de eerste onderzoeksresultaten wijzen daarop, dat minder creatieve medewerkers meer baat hebben bij AI. “Wanneer je niet goed bent in een tekst schrijven, helpt ChatGPT je daarmee. Misschien dat je daardoor geïnspireerd wordt. Of je dan ook creatiever wordt, dat weet ik niet.” 

Voor medewerkers die al creatief zijn, heeft AI relatief minder waarde, veronderstelt hij. “Dan ben je al in staat tot een creatieve uiting. En ik zie geen aanleiding dat AI de menselijke creativiteit gaat overnemen. Maar AI heeft wel degelijk impact, want door AI produceer je sneller en gemakkelijker creatieve output.” 

Gevaren

Creativiteit was al een zeer belangrijke eigenschap voordat AI zich aandiende, memoreert hij. “Het werd al gezien als dé eigenschap van de 21e eeuw. Dat is niet zoveel anders geworden door AI.”  

Wat wel is veranderd is dat mensen intussen vaak niet meer kunnen onderscheiden wat door AI is geproduceerd en wat door mensen. En daar schuilen zeker gevaren in, vindt hij. “Het is bijvoorbeeld heel eenvoudig om afbeeldingen en filmpjes te creëren die nep zijn maar niet van echt te onderscheiden, en om met AI een unieke stijl van een kunstenaar na te maken.” 

Deeltje van het innovatieproces 

Maarten Renkema wijst erop dat een creatieve ingeving in organisaties vaak het startpunt is van een lang proces. “AI kan bij die start van dienst zijn, maar vervolgens zijn er mensen nodig om ideeën te verwerken, pilots uit te voeren en anderen te overtuigen mee te doen. Dus het creatieve idee is maar een deeltje van het innovatieproces.” 

Ook blijven basisvaardigheden van professionals van cruciaal belang om met AI te kunnen werken. “Je moet bijvoorbeeld journalistieke vaardigheden hebben om een nieuwsartikel door AI te kunnen beoordelen. Want AI maakt ook fouten, hallucineert.” Hij geeft een voor insiders bekend voorbeeld van een Amerikaanse advocaat, die tijdens een rechtszaak casussen uit het verleden presenteerde die hij met AI had verzameld. “De rechter kwam erachter dat die rechtszaken nep waren. De advocaat had het niet gecheckt.” 

“Dat AI de mens op terreinen voorbijstreeft is iets van alle tijden. De auto gaat ook harder dan de mens, en de rekenmachine.” 

Het halluniceren wordt overigens steeds minder, volgens OpenAI. Dat bedrijf maakte recent de nieuwste ontwikkeling in generatieve AI wereldkundig, waarbij de robots beter ‘nadenken’ over vragen en opdrachten en meer redeneren, zoals mensen. De taal van de chatbots wordt ook ‘menselijker’. 

En toch: het blijven gewoon machines, zegt Bert Bredeweg. Hij doet al jaren onderzoek op de Universiteit van Amsterdam en de Hogeschool van Amsterdam naar AI in het onderwijs. ”Ik werk dagelijks met AI maar nog nooit heeft die machine tegen me gezegd ’vandaag gaan we het anders doen’. Het zijn altijd mensen die de machines aansturen, dat gaat niet veranderen.” 

Dat AI de mens op terreinen voorbijstreeft noemt hij ‘iets van alle tijden’. “De auto gaat ook harder dan de mens, en de rekenmachine.”   

Expertise

Mensen worden niet overbodig door AI, stelt hij, maar taken en functies verdwijnen of veranderen wel. “Of je nu een boekhouder, monteur of leraar bent. Alles migreert en daar moet je over nadenken, je bijscholen en nieuwe vaardigheden aanleren. Flexibel zijn.” 

Dat kun je ook ‘creativiteit’ noemen. Niet zo belangrijk, vindt Bredeweg. “Honderd jaar geleden waren andere dingen creatief. Rembrandt was bijzonder creatief, dat kunnen we nu automatiseren. Is dat dan minder creatief? Die large language models kunnen allerlei taken die we voorheen bij mensen neerlegden. Maar als mens moet je nu een expert zijn om te beoordelen of wat je via AI vindt ook klopt. Dat mag je ook creativiteit noemen. Ik weet niet waar expertise ophoudt en creativiteit begint.” 

Drukker door AI

Vergaande automatisering helpt ons weliswaar bij creatieve uitingen, maar uiteindelijk levert het eerder meer werk op dan dat het bespaart, denkt Bert Bredeweg. “Want we krijgen meer data waardoor we alles beter en preciezer willen regelen. Bedrijven sturen op alle data die het online kijkgedrag oplevert. En vroeger belde je om een afspraak te maken en was het klaar. Nu zijn mensen nog tot de laatste seconde bezig om afspraken aan te passen, ze hebben zoveel opties.” 

AI intensiveert alles, concludeert hij. “We worden drukker met elkaar en staan constant aan. Er wordt in mijn werkcontext al gesproken over ‘slow AI’, om te minderen. Maar dat is bijna onmogelijk, dan raak je achterop.” 

“Ik gebruik het ook als ondersteuning om ideeën te genereren en vragen op te lossen. Het kan mij helpen om zelf divergenter te denken.”

Professor Reinout de Vries heeft veel voorbeelden, ook uit eigen ervaring, van hoe menselijke creativiteit verhoogd kan worden door een ondersteunende AI-tool. “Er bestaan heel veel tools om creatieve uitingen te genereren. Ook in de wetenschap en bijvoorbeeld bij het schaken. AI kan de meest creatieve zetten bedenken, die meesterschakers totaal niet hadden zien aankomen.” 

Ook hij beklemtoont dat het om een samenwerking tussen mens en robot gaat, waardoor de mens op een hoger niveau kan komen. “Ik gebruik het ook als ondersteuning om ideeën te genereren en vragen op te lossen. Het kan mij helpen om zelf divergenter te denken.” Of creativiteit, en de behoefte daaraan, binnen organisaties wel of niet toeneemt door AI  noemt hij ‘een glazenbolvraag’. “Het is een synergetische relatie tussen mens en AI.” 

Bronnen

Onderzoek: McKinsey Global Institute: Generative AI and the future of work in America, July 2023. 

Persoonlijkheidstest door AI: Guzik, E. E., Byrge, C., & Gilde, C. (2023). The originality of machines: AI takes the Torrance Test. Journal of Creativity, 33(3), 100065. 

Lees hier de complete nieuwe editie van CHRO Magazine