Is HR bij de rijksoverheid de regie kwijt op dossier racisme, integriteit en betrokkenheid?

Het lijkt een trend te worden: topmanagers die HR passeren en zich rechtstreeks wenden tot medewerkers. De inzet: veilig werken in een omgeving waarin belangrijke stakeholders worden gewantrouwd. Het belangrijkste voorbeeld was de rijksoverheid, waar de werkvloer op diverse ministeries in de greep van de onrust raakte. Dit na gevoelige uitlatingen of van politici over integratie en etniciteit, die hun weg vonden naar de werkvloer.

In een brief aan medewerkers hebben topambtenaren zorgen geuit over de verruwing en polarisatie in het politieke en maatschappelijke debat. Vooral op het ministerie van Financiën hebben de gebeurtenissen van de afgelopen weken veel indruk gemaakt, meldt ambtenarenplatform Binnenlands Bestuur.

Verruwing en polarisatie

De hoogste ambtenaren op zeker drie ministeries hebben in een brief aan hun medewerkers zorgen geuit over de verruwing en polarisatie in het politieke en maatschappelijke debat. Zij noemen racisme en discriminatie onaanvaardbaar en roepen ambtenaren die daar op het werk mee te maken krijgen op daar niet over te zwijgen.

Bas van den Dungen, secretaris-generaal van het ministerie van Financiën, benadrukte dat op zijn departement geen plaats is voor welke vorm van discriminatie dan ook. “Het maakt mij niet uit waar je wieg heeft gestaan: ik ben blij dat je er bent”, scheef hij aan zijn ambtenaren.

Secretaris-generaal Sandor Gaastra van het ministerie van Economische Zaken sprak in zijn brief aan medewerkers de vrees uit dat de polarisatie in de samenleving “ook naar binnen slaat in de ministeries”. Hij benadrukte dat racisme en discriminatie verboden zijn. “Ze ondermijnen de betrouwbaarheid en de geloofwaardigheid van de overheid, de samenwerking binnen onze organisatie, het open gesprek en een veilige werkomgeving.”

Ajax – Maccabi Tel Aviv

Zijn collega Marieke van Wallenburg bij Sociale Zaken merkt ook dat de nasleep van de rellen in Amsterdam na de wedstrijd Ajax – Maccabi Tel Aviv voor onrust zorgt op haar departement. “Dit raakt ons omdat wij een organisatie willen zijn waar iedereen zich gezien, gehoord en thuis voelt”, schreef zij. “Blijf met elkaar in gesprek en kijk naar elkaar om.”

Het is onbekend in hoeverre deze brieven zijn opgesteld in samenspraak met de HR-afdelingen van de desbetreffende ministeries.

Het komt steeds vaker voor dat de top van de overheid rechtstreeks communiceert met de medewerkers over gevoelige interne kwesties. Zo schreef de gemeentesecretaris Berend van der Ploeg van Den Bosch een brief aan medewerkers over de veiligheid op de werkvloer. Dit naar aanleiding van een brief van een aantal medewerkers over de onveilige werksfeer en integriteit. “Het Gemeentelijk Management Team – en dus ook ik – staat voor een organisatie waarin iedereen kan zijn wie die is, waarin iedereen zich openlijk kan uitspreken en waarin tegengeluiden worden gewaardeerd in plaats van ontmoedigd”, schreef Van der Ploeg aan alle medewerkers.

Omgekeerd communiceren ambtenaren steeds vaker rechtstreeks met de politieke en ambtelijke top van hun organisaties. Vorig jaar uitten ambtenaren van het ministerie van Buitenlandse Zaken hun bezwaren over het Israël-standpunt van het kabinet, een uiting van persoonlijk gewetensbezwaar.

Confrontatie met de politieke top

Bij de provincie Friesland leidde de rechtstreekse uitingen van ambtenaren al tot een confrontatie met de politieke top. Ambtenaren van deze noordelijke provincie die een brandbrief ondertekenden waarin het ging over de zorgen over de klimaatcrisis, moeten voortaan zwijgen en hun zorgen daarover inslikken. Dat hebben de Gedeputeerde Staten besloten na klachten van de BBB-fractie.

Het is de vraag in hoeverre HR bij overheidsorganisaties de regie nog voert als persoonlijke zorgen van medewerkers de overhand krijgen in een maatschappelijk debat dat ook intern woedt.

Die vraag is ook actueel omdat de vakbonden er in dit soort kwesties geen gras over laten groeien om zich ermee te bemoeien. In het sectoroverleg rijk hebben de vakbonden FNV, CNV, CMHF en AC de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties opgeroepen om als centrale werkgever van de rijkssector aan alle rijksambtenaren persoonlijk een brief te sturen, waarin zij stelling neemt tegen alle vormen van racisme en discriminatie. Minister Uitermark zou wat de bonden betreft moeten uitspreken dat eenieder zich veilig kán en moet voelen om een melding te doen.

Landelijke integriteitscommissie

“Na het rapport over racisme en discriminatie en de brandbrief vinden wij het als bonden van urgent en acuut belang dat er als de wiedeweerga wordt geworven voor de landelijke integriteitscommissie, zoals in de cao rijk voor 2024 en 2025 is afgesproken, zodat de commissie kan starten”, stelde FNV-bestuurder Yntse Koenen begin december.

Volgens de vakbondsman is het rijk als werkgever nu niet toegerust om actuele kwesties van buiten die de veilige werkomgeving bedreigen te pareren. Hij wijst erop dat de klachtencommissie Rijk, die eveneens wordt ingesteld, er niet is voor acute aangelegenheden.

In de integriteitscommissie Rijk zullen juist de acute urgente situaties van grensoverschrijdend gedrag, zoals racisme, worden behandeld. In het reglement van de integriteitscommissie zit ook de noodknopprocedure: de calamiteitenprocedure. “Er is dus een essentieel verschil tussen de klachtencommissie en de integriteitscommissie Rijk.”