Een nieuwe economische orde? Breek met het kapitalisme en maak werk minder belangrijk

Met gespitste oren zaten de HR-executives klaar om het verhaal van de journalist van Vrij Nederland te beluisteren tijdens de laatste CHRO Day in november 2022. Hij is diep in het onderwerp gedoken, ook tijdens reizen door Europa, en schreef vervolgens het recent verschenen boek Miljardairs onder de guillotine.

Zelf noemde hij de titel van zijn presentatie ‘provocatief’. “Want het is kritiek op het systeem.”

“De burn-out-epidemie die we nu meemaken is het symptoom van het denken in efficiency en productiviteit”

Voordat hij de zaal van praktische tips voorzag om een alternatieve weg te gaan bewandelen, schetste hij zijn eigen route naar deze inzichten. Hij komt van ver, want als zesjarig jochie wilde hij miljonair worden. Zo eentje met privévliegtuigen en grote huizen in tropische paradijzen. Om dat te bereiken zette hij zijn ouders aan om mee te doen aan loterijen, hij zou een kwart van de opbrengst krijgen.

Beleggen in aandelen

Op zijn elfde ging hij een andere strategie hanteren: beleggen in aandelen. “Ik was helemaal overtuigd van de superioriteit van het kapitalisme. En dat de rijkdom zou doorsijpelen naar iedereen, het trickle-down-effect. Dat klinkt als een sprookje, en dat is het ook.”

Eenmaal belezen kwam hij tot dat laatste inzicht. “Ik ontdekte dat ongelijkheid slecht is, voor alles. En een vrije markt bestaat niet. Want we hebben eigendomsrechten. Er is een framework nodig voor die vrije markt.”

“Kapitalisme is slechts 500 jaar oud. Geld en handel bestaan daarentegen al duizenden jaren.”

Zijn definitie van kapitalisme veranderde daardoor ook, zeker nadat hij voor zijn boek een hoogleraar erover sprak.

“Kapitalisme is slechts 500 jaar oud. Geld en handel bestaan daarentegen al duizenden jaren. Ondernemerschap is ook niet voorbehouden aan kapitalisme. Dat is er al zeker sinds de Romeinse tijd. En democratie wordt vaak in één adem genoemd met kapitalisme maar ook dat klopt niet. De militaire dictatuur in Chili onder leiding van generaal Pinochet was zeer kapitalistisch, en Rusland werd ook kapitalistisch, maar niet democratisch.”

Geen economische democratie

Wat is kapitalisme dan wel? vroeg Roeters zich hardop af. Af en toe moest hij zijn ‘slides’ raadplegen, zijn handgeschreven notities. “Kapitalisme volgt de logica van het kapitaal, dat in steeds minder handen is geconcentreerd. De rijken worden rijker en de armen armer. Er is oneindige groei en die rijken beslissen over het economisch leven, over het hoe en waar te produceren. Ze richten zich puur op het maximaliseren van de winst.”

“Internet is nu het epicentrum van het kapitalisme”

We leven in Nederland dan wel in een politieke democratie, van een economische democratie is echter geen sprake, betoogde hij. “Een derde van ons leven is werk en aandeelhouders hebben de macht over de werkers en de controle over het kapitaal. Is dat democratie?”

Holistische maatstaf

Die stelling prikkelde een CHRO in de zaal om op te merken dat er in Nederland ‘geen puur kapitalisme heerst’. “Er zijn staatsinterventies die de donkerste zijden van het kapitalisme tegengaan.”

Nadat het feodale systeem 500 jaar geleden instortte, ontwikkelde zich een nieuwe kapitalistische klasse, ging Roeters iets meer op de geschiedenis in. Alles werd gecommodificeerd en ten gunste daarvan werd er gekoloniseerd. “Landen, werelddelen, aandacht en internet. Internet is nu het epicentrum van het kapitalisme.”

“Als we naar alle natuurlijke bronnen kijken, is oneindige groei niet mogelijk, ook niet op een groene manier”

Is groen kapitalisme dan de oplossing? Nee, zeker niet, verklaarde Roeters met grote stelligheid. “Als we naar alle natuurlijke bronnen kijken, is oneindige groei niet mogelijk, ook niet op een groene manier. Groene groei richt zich op het verminderen van CO2-uitstoot, maar de milieuproblemen in de wereld zijn veel groter en staan allemaal in verbinding met elkaar.”

“We moeten daarom de meest holistische maatstaf hanteren en naar alle bronnen kijken: metalen, hout, water, et cetera. Onderzoek heeft ook aangetoond dat groene groei niet kan. En dat is een pijnlijke boodschap voor grote bedrijven.” 

Coöperaties

Er was nog wel een vertegenwoordiger van een van die grote bedrijven die tegensputterde na deze vaststelling. Hij verwees naar de Europese Green Deal. “Die Green Deal is ook neokoloniaal”, wierp Roeters tegen.

Met deze Green Deal moet Europa in 2030 de CO2-uitstoot met 55 procent terugbrengen ten opzichte van 1990 en zou Europa in 2050 het eerste klimaatneutrale continent moeten worden. In Nederland worden daarnaast Green Deals gesloten tussen de rijksoverheid en bedrijven.

“Maak werk minder belangrijk! Begin eens met een zes-urige werkweek”

Coöperaties ziet hij wel als economisch democratisch, want de werkers bezitten het bedrijf. Daarnaast zou ‘decommercialisatie van de economie’ een redding kunnen zijn. “Met universele gezondheidszorg, scholing en woningbouw, allemaal non-profit. En veel van die alternatieven zijn er al. Laten we die eerst uitbreiden.”

Zo moet er een einde komen aan die ‘endless rat race’ die de aarde uiteindelijk onleefbaar zal maken.

Zesurige werkdag

“En wat kun jij doen?” confronteerde Roeters op directe wijze de HR-leiders van grote bedrijven met de problematiek.

Minder werken, was zijn belangrijkste tip. “De burn-out-epidemie die we nu meemaken is het symptoom van het denken in efficiency en productiviteit. Dat systeem werkt zolang we eraan meedoen. Als we stoppen, valt het uiteen. Zie de recente stakingen in de Franse oliesector, waardoor er ineens geen benzine meer was aan de pomp. Jullie zijn de bazen van de werkers, maak werk minder belangrijk!”

“Minder werken, is minder productie, is minder destructie. De status quo is destructie.”

Vervolgens nodigde hij de aanwezigen uit om te beginnen met het invoeren van een zesurige werkdag in hun bedrijven, naar het voorbeeld van Denemarken. Dat land kachelt nog net zo door na deze arbeidsreductie, stelde hij vast. “De rijkdom is niet in elkaar gestort.”

De maatregel heeft volgens hem louter voordelen: “Minder werken, is minder productie, is minder destructie. De status quo is destructie.”

Andere planeet

In de vragenronde voorzag een aanwezige dat de echte kapitalisten naar een andere planeet zullen gaan wanneer de aarde is uitgeput, ‘om alles nog eens over te doen’.

Hoe helpt economische democratie bij het oplossen van het klimaatprobleem? vroeg een ander. Roeters: “Coöperaties zijn al duurzaam door hun werkwijze. De hoofddriver van economische democratie zijn de publieke instituties. We moeten de mythe doorbreken dat individuele entrepeneurs de drivers zijn van innovatie, dat is bullshit.”

“De hoofddriver zijn de publieke instituties”

Zijn prikkelende betoog, met een vleugje humor, nestelde zich in de hoofden van de toehoorders, die na afloop naar de bar snelden om een exemplaar van Miljardairs onder de guillotine te ontvangen. Ter nadere verdieping in de argumentatie waarom een zesurige werkdag een goed begin is om aarde en mensheid te redden.        

Sjors Roeters (1991) is redacteur bij Vrij Nederland. In oktober 2022 kwam bij uitgeverij Vrij Nederland zijn boek uit: Miljardairs onder de guillotine. Op zoek naar alternatieven voor het kapitalisme.