Leen Schaap moest het veld ruimen bij de Amsterdamse brandweer. Met de komst van een nieuwe burgemeester viel de ruggensteun in zijn eenzame strijd, ondanks meer dan genoeg corporate courage, weg. Een “cruciale fout”.

Effectieve manieren om cultuurverandering in organisaties in gang te zetten? Je móet dat breekijzer durven zijn

In zijn appartement, met panoramisch uitzicht over Amsterdam, neemt hij geen blad voor de mond. “Openheid en duidelijkheid, dat is altijd al mijn motto geweest”, zegt de 59-jarige, die in juni optreedt als keynotespeaker op de Leadership in HR Summit. Met die insteek begon hij in het voorjaar van 2016 ook aan zijn ‘veranderklus’ bij de Amsterdamse brandweer. Toenmalig burgemeester Eberhard van der Laan vroeg hem voor een precaire missie.

Afspraken geschonden

“Hij was straight als altijd”, vertelt Leen Schaap. “Ik was commissaris van politie in Amsterdam Zuid. Tijdens een kop koffie kwam het verzoek. ‘Wil je brandweercommandant worden?’ Van der Laan was al sinds 2011 bezig om bij de brandweer iets aan de ‘witte mannencultuur’ te veranderen. Afspraken werden geschonden, leiding niet geaccepteerd. 

Maar in vijf jaar tijd was er niets gebeurd. Dus wilde hij het in plaats van met ‘rood’, nu met ‘blauw’ proberen. Niet meer iemand van binnen, maar een vent van buiten. Iemand die gemaakte afspraken wél zou nakomen. ‘We gaan het samen doen, Leen’, zei de burgemeester. Van der Laan was gecharmeerd van mijn stijl van leidinggeven. Resultaatgericht, focus op het eindresultaat, verbinden waar het kan, maar vooral ook begrenzen waar het moet.”

Verloren, niet verslagen

Drie jaar lang duurde de strijd die Schaap voerde. “Omdat mijn voorgangers allemaal voor ‘verbinding’ kozen, maar daarmee niets waren opgeschoten, kon ik niet dezelfde fout maken en besloot ik eerst te gaan begrenzen en daarna pas te verbinden”. 

Maar toen na de dood van Van der Laan, Femke Halsema het roer overnam, werd al snel duidelijk dat die harde hand vervangen werd door het ‘zoeken naar verbinding’. Een cruciale fout, aldus Schaap. Hij werd vervangen door oud-militair Tijs van Lieshout, keerde terug naar ‘blauw’, en is nu commissaris bij de stafafdeling van de Nationale Politie in Den Haag.

Verloren, maar niet verslagen. “Van der Laan stond naast én voor mij”, kijkt hij terug. “Als zo iemand wegvalt, weet je dat het moeilijk wordt.” Zijn opvolgster wilde deze missie niet afmaken en toonde daarnaast onevenredig veel sympathie voor de brandweermannen. 

Er ontstaat een soort van verbondenheid die je ook bij motorclubs ziet

“Brandweermannen hebben dat imago van stoere helden die burgers uit dat allesvernietigende vuur redden”, zegt Schaap. “Onzin, in de praktijk wordt er amper nog geblust. Eén procent van hun tijd besteden brandweermensen daar maar aan, nog eens 3 procent aan hulpverlening. De rest van de tijd zitten ze op de kazerne. Met de deuren dicht. En runnen ze hun bedrijfjes. Zijn dakdekker, loodgieter, uitsmijter. Naast die vaste en vanwege allerlei toeslagen goedbetaalde job als brandweerman. Tja, en dat kost dan alleen in Amsterdam een slordige 70 miljoen euro per jaar…”

Leen Schaap is keynotespeaker op de Leadership in HR Summit op 10 juni aanstaande.

Leadership in HR

Leadership in HR Summit – hét evenement voor HR-Executives – Met inspiratievolle masterclasses en roundtables zijn allemaal verbonden met het thema van dit jaar: Pathfinders of the New World. Deze dag begint met een heerlijke lunch in de tuin van het mooie Kasteel KerckeBosch in Zeist. Waarna Professor Shafi Ahmed, pathfinder in de chirurgische wereld Leadership in HR zal openen met een kijkje in de mindset die je nodig hebt om de laatste technologische ontwikkelingen in te kunnen zetten om je doelstellingen, strategie en processen te ondersteunen en verbeteren.

Meld je hier aan!

Die 24-uursdienst… 

Wat Schaap bij het Amsterdamse Brandweerkorps, in opdracht van het verantwoordelijke Bestuur, vooral wilde aanpakken: de 24-uursdienst. Daarover vertelt hij: “Dan zit daar een groep witte mannen met elkaar om tafel, die al die tijd niets te doen hebben. Ze eten en drinken samen, doen boodschappen, staan samen onder de douche, kijken samen naar porno… Waardoor een soort van verbondenheid ontstaat die je ook bij motorclubs ziet. Je klapt niet uit de school, de Omerta bestaat ook hier en ontsnappen is onmogelijk. Vervolgens kan die cultuur van racisme, discriminatie, seksisme ontstaan.”

De inmiddels voormalig commandant zag hoe gesloten de Amsterdamse kazernes waren, hoe in vijf jaar tijd drie brandweermannen zelfmoord pleegden. Eén van hen, van Turkse komaf, sprong – nadat hij zijn kwelgeest met een mes te lijf was gegaan – uit het raam van de kazerne aan de Marnixstraat. De dood tegemoet.

Nadat de intenties van Leen Schaap duidelijk waren bij de groep van 500 brandweermannen – en welgeteld nog eens vijf vrouwen – begon hun angst al die privileges kwijt te kunnen raken te overheersen. En begon het intimideren.

‘Ik kreeg politiebescherming’

“Ik werd bedreigd, deed twee keer aangifte, kreeg politiebescherming, er was zelfs informatie dat er geld werd ingezameld om iemand in te huren die mij dood moest rijden”, vertelt Leen Schaap. “Oud-burgemeester Van der Laan wilde dat de brandweer meer aan preventie ging doen. De stad brandt immers de meeste tijd niet. Maar daar voelden al die mannen niets voor, dat wilden ze helemaal niet. Wat wel? Blussen. En in de praktijk dus vooral bezig zijn met al hun neveninkomsten, wachten tot dat pensioen, bij de brandweer al op 59-jarige leeftijd. Want ja, het werk is immers fysiek zó zwaar…”

In een verwaarloosde organisatie zitten mensen niet te wachten op verbinding

Burgemeester Halsema liet een buitenstaander het korps doorlichten. Generaal b.d. Peter van Uhm, met wie zij eerder al eens op werkbezoek in Afghanistan was, zou uiteindelijk tot het advies ‘zoeken naar verbinding’ komen. Waarmee tegelijkertijd de rol van Leen Schaap bij de hoofdstedelijke spuitgasten was uitgespeeld. 

“Verbinden?”, vraagt Schaap hardop. “Daarmee doorbreek je een in 140 jaar gestolde cultuur dus níet. In een verwaarloosde organisatie zitten mensen niet te wachten op verbinding, omdat ze dan hun rol in het geheel moeten bekennen en aanpassen. Als je die confrontatie ontloopt, wat iedere commandant vóór mij deed, dan hou je wat je altijd al had.”

Brand in Amsterdam 

Onlangs verscheen zijn boek, Brand in Amsterdam. Zijn opvolger bij het korps deed dat in een filmpje op intranet af als het werk van ‘een rancuneuze man die blijkbaar nog steeds zijn gelijk wil halen’. Leen Schaap zelf stelt dat van natrappen totaal geen sprake is.

“Ik probeer met dit boek in bredere zin te waarschuwen wat er aan de hand kan zijn binnen overheidsorganisaties, ook internationaal”, zegt hij. “Over de donkere kanten daarvan. En dat is geen theorie, maar de praktijk waar ik middenin stond en waarover ik dus met gezag kan praten.” 

Verandermanagers moeten waken voor valkuilen, door bijvoorbeeld teveel tijd te nemen om koers te wijzigen

“Verandermanagers moeten waken voor valkuilen, door bijvoorbeeld teveel tijd te nemen om koers te wijzigen”, waarschuwt hij. “Niet dralen, maar ingrijpen! Je moet door muren heen durven te breken, en niet weglopen voor de pijn. Soms is oorlog voeren het devies om vrede te bereiken. Toen ik voorstelde op een kazerne iets over het belang van diversiteit te gaan zeggen, keken naaste collega’s mij verbijsterd aan. ‘Doe het niet, het is daar gevaarlijk’. Ik ben toch gegaan. Kom maar op, I don’t care!”

Geen verloren jaren 

Waren het verloren jaren, zijn tijd als commandant van de Amsterdamse brandweer? “Nee, zeker niet, ik heb veel bereikt. Op Kazerne Victor, aan de Dapperstraat, is het 24-uursrooster vervangen door twee maal acht uur, ’s nachts is de boel gesloten. Werving en selectie werden onder mijn bewind aangepast; meer vrouwen en minderheden. Ik heb gezorgd voor veiliger en gezonder werken, voor nieuwe spullen en blusmethoden. En, het allerbelangrijkste; dit dossier ligt nu overal bovenop de stapel. Als het opnieuw misgaat, kan niemand zeggen dat er niet is gewaarschuwd, dat we dit niet hebben geweten.”

Maar ook Leen Schaap constateert: bij de Amsterdamse brandweer zijn sinds zijn gedwongen afscheid terugtrekkende bewegingen gemaakt. Het blanke mannenbastion heerst weer als nooit tevoren. 

“Ik heb veel positieve reacties op mijn boek gehad, kreeg ook signalen van andere korpsen in het land”, concludeert hij. “Over dingen die niet kunnen, maar toch gebeuren, een blijk van herkenning. Nee, het was allemaal niet voor niets. En ja, ik zou het opnieuw doen.”

Weten te begrenzen

Effectieve manieren om cultuurverandering in organisaties in gang te zetten? Schaap: “Je moet met de topbestuurder afspreken dat je die reis naar verandering sámen ingaat, en dat die reis ook bij opvolging niet mag stoppen. Denk aan de tijd; heb je die, kun je die nemen? Maar laat de factor tijd geen smoes worden om het falen te verbloemen, weet te begrenzen! 

“Verder móet je dat breekijzer durven zijn, die bereidheid hebben keihard in te grijpen bij normoverschrijdend gedrag. Laat je zien, ga er staan. Toon dat je sámen dat moeras in, maar vooral ook weer uit wil gaan. Als het moeilijk wordt, doe een stap vooruit. En stop met zielig doen, jank niet teveel. Je hebt immers dat doel voor ogen. If you can’t stand the heat, stay out of the kitchen.”

Leen Schaap is keynotespeaker op de Leadership in HR Summit op 10 juni aanstaande.

Leen Schaap, Brand in Amsterdam
Business Contact, 2021
9789047014928